Seksverslaving

De meeste patiënten melden zich aan als ze door hun gedrag in een crisis beland zijn, en vaak is dat omdat het seksuele gedrag de bestaande relatie op het spel zet. Vanuit therapeutisch oogpunt is dat overigens nuttig, omdat de urgentie om het gedrag te veranderen en zaken onder ogen te zien in de crisis maximaal is. Voor de betrokkenen zelf is de situatie natuurlijk zeer onzeker en ondermijnend. De meest voorkomende situatie is dat de man 'de dader' is en iets seksueels heeft dat uitgekomen is of onbeheersbaar is geworden. Bij seksverslaving gaat het nooit om eenmalige gebeurtenissen, meestal ontdekt de vrouw iets dat bij doorvragen en onder druk zetten van de man, steeds grotere proporties aanneemt. De man die op een leugen betrapt wordt, gaat uit zelfbescherming (maar ook ter bescherming van de partner en de relatie) bagatelliseren of ontkennen, hij geeft pas bij stukjes en beetjes meer inzicht of verstopt zich achter definitiekwesties - zoenen is geen vreemdgaan, het was maar twee keer, ik voelde er niets bij, het is anders dan met jou enzovoort. Of zoals Bill Clinton het probeerde: I did not have sexual relations with that woman.

In eerste instantie richt de boosheid zich op het seksuele gedrag zelf: het internetten, het vreemdgaan, het prostitutiebezoek. De vrouw vindt, begrijpelijk, dat dat in ieder geval moet stoppen. In tweede instantie blijkt de pijn vooral te schuilen in het besef lang bedrogen of voorgelogen te zijn. Zeker als het gedrag al jaren aanwezig is, worden de belangrijke gebeurtenissen nagelopen en opnieuw geïnterpreteerd: de vakanties, de zakenreisjes, het vrijen met elkaar, geboortes van de kinderen worden in verband gebracht met het bedrog. Zelfs als de vrouw ziet dat hij in grote lijnen een leuke man, vriend, vader van de kinderen is, hakken het bedrog en het verloren vertrouwen er diep in. De vrouw moet bedenken of zij met deze wetenschap en kwetsing door wil met deze relatie. De man intussen is schuldbewust en heeft deze uitkomst natuurlijk nooit bedoeld. Hij wil vooral door met de relatie, hij wil door met deze vrouw en hij voelt, waarschijnlijk ook wel terecht, dat deze crisis hem de kracht kan geven om een positieve draai te maken. Vaak is er ook opluchting aan zijn kant dat het probleem in de openheid komt, ondanks de crisis. Het oneerlijke (vanuit het perspectief van de vrouw) in deze situatie is dat hij het probleem creëert, maar zij de verantwoordelijkheid krijgt toebedeeld om over het voortzetten van de relatie te beslissen.

Mijn insteek is om, tenzij het echt niet meer werkt, het voortbestaan van de relatie als uitgangspunt te nemen. Uitmaken of scheiden kan altijd nog, en alleen al het feit dat beiden bij mij aan tafel zitten en hulp zoeken, is een teken van positieve betrokkenheid. Elke reden om bij elkaar te blijven is goed. Gezien de crisis en de onzekerheid van het moment, is het raadzaam geen langetermijn toezeggingen te doen; vaak werkt het goed om een periode van een overzichtelijk aantal maanden af te spreken met een concrete einddatum, die de ruimte geeft aan beide partijen om te kijken of de relatie weer op de rails te krijgen is. Tot die einddatum mag de vraag omtrent stoppen of doorgaan in de ijskast.

Twee vragen kunnen de relatie maanden lang onder spanning houden: wat is er precies gebeurd, en waarom heeft hij alles willens en wetens op het spel gezet? Vrouwen kunnen zichzelf en hem pijnigen met voortdurende ondervragingen over wat er precies met wie en wanneer gebeurd is. Zij wordt woedend over zijn terughoudendheid en gebrek aan openheid, hij voelt elke vraag en reactie als een bestraffing. Hij voelt zich vastgezet door haar en gaat zich slachtofferig gedragen, wat weer woede bij haar oproept enzovoort. In de therapie kan het opluchtend zijn om, al dan niet in aanwezigheid van de therapeut, volledige openheid te geven over wat er gebeurd is. Niet elke relatie kan dat aan, en soms is het wenselijk om bepaalde pijnlijke gebeurtenissen niet te openbaren. Dit, vanzelfsprekend, ter beoordeling van de patient; als therapeut raad ik aan zoveel openheid als haalbaar is na te streven. Het is in elk geval zaak de giftige discussies over wat er precies gebeurd is van een kader te voorzien: een vast uur per week bijvoorbeeld waarin het stel krijgsraad houdt.

Even indringend en vergiftigend kan de vraag naar het Waarom zijn. De man heeft het vaak jarenlange geheim juist aangekund door het af te splitsen van de rest van zijn leven - in het begin was er misschien wel wroeging of angst voor consequenties, maar alles went en alles vormt zijn eigen wetmatigheden. De vrouw die zich opeens geconfronteerd ziet met het bedrog, betrekt dat op zichzelf: Was ik seksueel niet vervullend genoeg, hield je niet van me, dacht je niet aan je kinderen? De gedachte dat het seksuele gedrag geen echte reden meer heeft, maar een ritueel is, een gewoonte, die voor de man min of meer losstaat van de rest van zijn leven, is in zijn eenvoud vaak onverteerbaar voor de partner. Hoe langer ik met dit soort stellen werk, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat er geen afdoend antwoord op deze vraag naar het waarom te formuleren is. Zeker niet als het gesprek nog gedomineerd wordt door boosheid en schuldgevoel. Ik probeer de aandacht dan ook te verleggen naar de vraag wat beiden nog voor positiefs aan elkaar kunnen beleven in de komende maanden. Zoals elke crisis biedt ook deze aan beide partners mogelijkheden om de spelregels en de blik op elkaar opnieuw vorm te geven. Overigens, omdat de waarom-vraag zo zwaar weegt, hechten veel stellen nogal aan de diagnose seksverslaving: dat verklaart tenminste dat hij het niet helemaal zelf kon helpen, en dat is comfortabeler dan te beseffen dat hij alles zonder goede reden op het spel heeft gezet.

Belangrijk is dat de man zo snel mogelijk uit de slachtofferrol en de schuldpositie komt, en weer initiatief gaat nemen. Beloften en intenties zijn niet meer dan dat, beloften en intenties; het gaat er om middels concrete aandacht en concreet gedrag te laten zien dat hij weer wil investeren in het contact. Luisteren, vragen stellen, kleine attenties, klussen in huis oppakken - allemaal mede als onderdeel van zijn streven om weer regie te ervaren middels nuttige, constructieve acties. Als het klimaat in de relatie het toelaat: veel vrijen en ook daar de spelregels opnieuw onderzoeken. Wat mannen nog wel eens lastig vinden, is dat ze niet moeten veranderen om haar te plezieren, of om iets goed te maken, maar om er zelf beter van te worden. Niet onbegrijpelijk, neemt de vrouw vaak de rol van controleur op zich: zijn agenda nakijken, zijn geschiedenis op internet napluizen, timen hoe lang hij erover doet de hond uit te laten, hem voortdurend op zijn werk bellen om te checken of hij niet op internet zit: het kan veel tijd en zorgen kosten, zonder dat het tot zekerheid of rust leidt. De angst blijft hoog en het stel blijft elkaar bevestigen dat hij zwak is en zij op moet letten. Ik streef er naar om de man de verantwoordelijkheid te geven over het verboden gedrag, en vraag hem haar daar op gezette tijden over bij te praten. Dit is voor beide partijen moeilijk.

Ook als de man er in slaagt om zijn constructieve kant te laten zien, hij oprecht betrokken is en ook nog eens van zijn seksuele klachten af weet te komen, blijkt vaak dat het vertrouwensprobleem niet zomaar oplost. Ze ziet dat het met hem beter gaat, dat hij weer lucht krijgt en blijft zelf zitten met veel boosheid en twijfel. Actief betrekken bij de therapie, die meer het karakter krijgt van partnerrelatie therapie, kan helpen. Soms is een parallel (individueel) traject met een samenwerkende vrouwelijke psychotherapeut een zinvolle investering. Idealiter gaat het op termijn met beiden beter, en kan er naar een nieuw evenwicht gestreefd worden. Ook als alles goed gaat, is de speelruimte voor seksuele vergissingen aan zijn kant klein, en is het vertrouwen van haar broos. Zaken als 'mag hij wel of niet op internet naar blote vrouwen kijken' moeten soms zeer omzichtig worden uitgewerkt. Bij twijfel: niet doen.

Een opvallende observatie is dat de objectieve ernst van het dwangmatige seksuele gedrag of het bedrog, niets zegt over de impact op de relatie, of de slaagkansen van de therapie. Er zijn stellen die binnen een paar maanden weten te herstellen van een geschiedenis van 15 jaar dwangmatig vreemdgaan en prostitutiebezoek, en daarbij nog een verdieping in hun contact weten te realiseren ook. Er zijn huwelijken die stuklopen op een ogenschijnlijk brave scheve schaats, bijvoorbeeld het gedurende een half uur per week naar soft porno plaatjes op internet kijken (iets wat volgens onderzoek tenminste 80% van de mannen doet). Bij dit laatste spelen de morele of godsdienstige maatstaven die men de relatie en de ander oplegt natuurlijk een grote rol, en is de seksverslaving meestal een druppel.